GS. Ngô Quý Châu, Nguyên Phó Giám đốc điều hành Bệnh viện Bạch Mai
Hút thuốc lá là nguyên nhân hàng đầu gây bệnh tật và tử vong có thể phòng ngừa được. Theo các số liệu của Tổ chức Y Tế Thế giới, có khoảng 1/3 dân số toàn cầu, tức là khoảng 1,1 tỉ người hút thuốc lá, trong đó có 200 triệu người là phụ nữ. Tính riêng theo giới tính, có 47% nam giới và 12% nữ giới trên toàn thế giới hút thuốc lá.
Trong khói thuốc có đến hơn 7000 loại hóa chất tồn tại dưới dạng các hạt nhỏ và dạng khí, ít nhất 250 loại trong đó là có hại cho sức khoẻ, và có tới gần 70 chất có khả năng gây ung thư. Các chất hoá học điển hình trong khói thuốc có thể chia ra 4 nhóm như sau:
1. Nicotine: là chất có ái lực cao với thụ thể nicotine ở não bộ, khi gắn kết vào thụ thể này gây ra các hiệu ứng tâm thần kinh, quyết định việc phát sinh và duy trì tình trạng nghiện thuốc lá. Nicotine được hấp thụ qua da, miệng và niêm mạc mũi hoặc hít vào phổi. Người hút thuốc trung bình đưa vào cơ thể 1 đến 2 mg nicotine mỗi điếu thuốc hút. Hút thuốc lá đưa nicotine một cách nhanh chóng đến não, trong vòng 10 giây sau khi hít vào và khởi phát nhanh chóng con đường dẫn đến nghiện thuốc lá.
2. Oxyde carbon (CO): đi nhanh vào máu và chiếm chỗ của oxy trên hồng cầu. Ái lực của hemoglobine hồng cầu với CO mạnh gấp 210 lần so với O2 và như thế sau hút thuốc lá, một lượng hồng cầu trong máu tạm thời mất chức năng vận chuyển O2 vì đã gắn kết với CO. Hậu quả là cơ thể không đủ oxy để sử dụng.
3. Hắc ín: là những chất có có khả năng sinh ung thư, khoảng 70 chất như là benzopyrene, chlorua vinyl (thành phần túi nhựa tổng hợp), napthalene (chất diệt mối), diméthynitrosamine, dibenzacridine .v.v. Các hoá chất này tác động lên tế bào bề mặt của đường hô hấp gây nên tình trạng viêm mạn tính, phá huỷ tổ chức, biến đổi tế bào dẫn đến dị sản, loạn sản rồi ác tính hoá.
4. Các chất kích thích: Khói thuốc lá chứa nhiều chất kích thích dạng khí hoặc dạng hạt nhỏ như aldenydes, acroleine, phénols. Các chất kích thích này gây nên các thay đổi cấu trúc của niêm mạc phế quản dẫn đến tăng sinh các tuyến phế quản, các tế bào tiết nhầy và làm mất các tế bào có lông chuyển. Các thay đổi này làm tăng tiết nhày và giảm hiệu quả thanh lọc của thảm nhày-lông chuyển. Phần lớn các thay đổi này có thể hồi phục được khi ngừng hút thuốc.
Mọi loại thuốc lá đều gây hại cho sức khoẻ và không có mức độ tiếp xúc khói thuốc lá nào là an toàn. Thuốc lá điếu là dạng phổ biến nhất của thuốc lá trên toàn thế giới. Thuốc lá điện tử còn gây một số tổn thương phổi cấp tính có thể dẫn đến tử vong .
Theo Tổ chức Y tế thế giới, mỗi năm thuốc lá giết chết hơn 8 triệu người trên toàn thế giới. Trên 7 triệu trường hợp tử vong này là liên quan trực tiếp đến sử dụng thuốc lá, trong khi đó khoảng 1,2 triệu trường hợp tử vong là do tiếp xúc với khói thuốc lá thụ động ở những người không hút thuốc. Hàng năm, trên toàn thế giới có khoảng 5 triệu trường hợp tử vong vì các bệnh có liên quan đến thuốc lá, tức là cứ mỗi 8 giây có một người chết do thuốc lá. Ước tính đến năm 2030, số người tử vong hàng năm do các bệnh liên quan với thuốc lá sẽ tăng lên 10 triệu người, nhiều hơn cả các trường hợp tử vong do nhiễm HIV, bệnh lao, tai nạn giao thông, tự tử và giết người cộng lại.
Tại Việt Nam, mỗi năm có khoảng 40.000 trường hợp tử vong do các căn bệnh liên quan đến thuốc lá. Nếu không có biện pháp can thiệp kịp thời, khoảng 10% dân số Việt Nam sẽ bị giảm tuổi thọ do hút thuốc lá.
Hút thuốc lá gây ảnh hưởng đến gần như tất cả các cơ quan trong cơ thể, gây ra nhiều bệnh, và suy giảm sức khỏe. Người hút thuốc có nhiều nguy cơ hơn người không hút thuốc phát triển bệnh tim mạch, đột quỵ và ung thư phổi.
Hình: Tác hại thuốc lá lên các cơ quan trong cơ thể
Hút thuốc lá và bệnh lý tim mạch: Người hút thuốc có nguy cơ cao hơn mắc các bệnh lý tim mạch. Các bằng chứng khoa học cho thấy hút thuốc lá làm gia tăng nguy cơ đối với bệnh mạch vành tim từ 2-4 lần, tăng nguy cơ đột quỵ 2-4 lần. Hút thuốc lá gây tổn thương các mạch máu, làm thành mạch dày lên và hẹp hơn, hậu quả là tim phải đập nhanh hơn và huyết áp tăng hơn, tăng nguy cơ hình thành các cục máu đông dẫn đến tắc mạch. Hút thuốc lá là nguy cơ chủ yếu gây nhồi máu cơ tim và đột tử. Ở Mỹ mỗi năm có khoảng 18% trong số 150000 trường hợp đột tử là do thuốc lá. Theo Tổ chức y tế thế giới, 35% trong tổng số chết vì các bệnh tim mạch có liên quan đến hút thuốc lá.
Hút thuốc lá và các bệnh hô hấp: Hút thuốc lá có thể gây bệnh phổi do phá huỷ các đường dẫn khí và các phế nang ở phổi . Các bệnh lý phổi gây ra do thuốc lá gồm bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính trong đó bao gồm tình trạng giãn phế nang và viêm phế quản mạn tính. Những người hút thuốc có nguy cơ tử vong vì bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính cao hơn gấp 12-13 lần so với người không hút thuốc. Ở bệnh nhân hen phế quản, khói thuốc lá có thể gây ra cơn hen cấp hoặc làm cho đợt cấp hen phế quản trở nên nặng hơn. Hút thuốc lá cũng là nguyên nhân quan trọng gây ung thư phổi. Ở nam giới, hút thuốc lá làm tăng nguy cơ phát triển ung thư phổi gấp 25 lần. Ở nữ giới, hút thuốc lá làm tăng nguy cơ mắc ung thư phổi gấp 25,7 lần.
Hút thuốc lá và các bệnh ung thư khác: hút thuốc có thể gây ung thư ở hầu hết mọi nơi trong cơ thể như: bàng quang, máu (bệnh bạch cầu cấp), vùng cổ, đại trực tràng, thực quản, thận và niệu quản, thanh quản, gan, họng miệng (bao gồm các phần của họng, lưỡi, khẩu cái mềm và amiđan), tuỵ, dạ dày, khí – phế quản và phổi. Hút thuốc lá cũng làm gia tăng nguy cơ tử vong vì ung thư và mắc các bệnh khác ở bệnh nhân ung thư. Ở Mỹ, cứ 3 trường hợp tử vong vì ung thư thì có 1 trường hợp là do thuốc lá.
Các nguy cơ sức khoẻ khác liên quan đến thuốc lá:
Ở nữ giới, hút thuốc lá làm giảm khả năng mang thai và làm gia tăng nguy cơ trẻ đẻ non, thai chết lưu, cân nặng sơ sinh thấp, hội chứng đột tử ở trẻ sơ sinh (SIDS), mang thai ngoài tử cung và hở hàm ếch ở trẻ. Ở nam giới, hút thuốc lá gây ảnh hưởng đến tinh trùng làm giảm khả năng sinh sản và có thể tăng nguy cơ dị tật bẩm sinh và sảy thai.
Hút thuốc lá cũng ảnh hưởng đến xương, làm tăng nguy cơ xương yếu và dễ gãy hơn so với người không bao giờ hút thuốc. Người hút thuốc cũng dễ bị mắc các bệnh về răng và lợi, có thể gây mất răng. Hút thuốc lá còn làm tăng nguy cơ đục thủy tinh thể, gây viêm khớp dạng thấp, gây đái tháo đường typ 2 và làm khó kiểm soát đường máu hơn. Nguy cơ phát triển đái tháo đường ở người hút thuốc cao hơn 30-40% so với người không hút thuốc. Ngoài ra, hút thuốc lá có thể làm tăng tình trạng viêm và giảm chức năng miễn dịch của cơ thể.
Tuổi thọ của những người hút thuốc lá cũng ngắn hơn so với người không hút thuốc mười năm và khoảng một nửa số người hút thuốc bị mất 20 năm của cuộc sống khỏe mạnh trước khi chết vì một căn bệnh liên quan đến thuốc lá.
Không chỉ hút thuốc lá chủ động mà hút thuốc lá thụ động cũng được chứng minh là gây hại đối với sức khoẻ ở cả người lớn và trẻ em, gây các bệnh tương tự như đối với hút thuốc chủ động. Ở trẻ sơ sinh và trẻ em, hút thuốc thụ động tăng tần suất các cơn hen và các cơn hen nặng, tăng nguy cơ nhiễm trùng hô hấp, nhiễm trùng tai, và hội chứng đột tử ở trẻ sơ sinh. Ở người lớn, hút thuốc lá thụ động cũng gây ra bệnh lý mạch vành, đột quỵ, và ung thư phổi. Khói thuốc lá gây ra gần 34000 ca tử vong sớm mỗi năm tại Mỹ ở những người không hút thuốc vì bệnh lý tim. Những người không hút thuốc phơi nhiễm với khói thuốc tại nhà hoặc nơi làm việc bị tăng nguy cơ phát triển bệnh lý tim lên 25-30%. Hút thuốc thụ động cũng làm tăng nguy cơ đột quỵ lên 20-30%, việc phơi nhiễm với khói thuốc lá gây ra khoảng hơn 8000 trường hợp tử vong vì đột quỵ mỗi năm tại Mỹ. Nguy cơ ung thư phổi cũng tăng lên ở những người lớn hút thuốc thụ động. Việc phơi nhiễm với khói thuốc ở nhà hoặc nơi làm việc làm tăng nguy cơ ung thư phổi lên 20-30%. Mỗi năm hút thuốc lá thụ động gây ra hơn 7300 trường hợp tử vong do ung thư phổi ở người không hút thuốc tại Mỹ.
Tóm lại, tác hại của thuốc lá đối với sức khoẻ con người là rất nghiêm trọng, dù là hút thuốc lá chủ động hay thụ động, bất kể sử dụng loại sản phẩm thuốc lá nào, liều lượng sử dụng ít hay nhiều đều gây ảnh hưởng đến hầu hết mọi cơ quan trong cơ thể. Cai thuốc lá càng sớm sẽ giúp giảm nguy cơ mắc các bệnh liên quan đến thuốc lá, lấy lại tuổi thọ cho người hút thuốc lá và giảm tỷ lệ tử vong.