Học thuyết Ngũ hành

I.  Định nghĩa:

Học thuyết ngũ hành là học thuyết âm dương, liên hệ cụ thể hơn trong việc quan sát, quy nạp và sự liên quan của các sự vật trong thiên nhiên. Trong y học, học thuyết ngũ hành được ứng dụng để quan sát quy nạp và nêu lên sự tương quan trong hoạt động sinh lý, bệnh lý các tạng phủ:
 
để chẩn đoán bệnh tật
để tìm tính năng và tác dụng của thuốc
để tiến hành công tác bào chế thuốc men
 


II. Nội dung của học thuyết ngũ hành:

1. Ngũ hành là gì ? 

Người xưa thấy có 5 loại vật chất chính: kim, mộc, thủy, hỏa, thổ và đem các hiện tượng trong thiên nhiên vào trong cơ thể con người và xếp theo 5 loại vật chất trên gọi là ngũ hành. Ngũ hành còn có ý nghĩa nữa là sự vận động, chuyển hóa các vật chất trong thiên nhiên và của tạng phủ trong cơ thể.

2. Sự quy nạp của ngũ hành trong thiên nhiên và trong cơ thể con người

STT		Ngũ hành
		Mộc	Hỏa	Thổ	Kim	Thủy
1	Ngũ Tạng	Can	Tâm	Tỳ	Phế	Thận
2	Ngũ Phủ	Đởm	Tiểu trường	Vị	Đại trường	Bàng quang
3	Ngũ thể	Cân	Mạch	Thịt (nhục)	Da lông	Xương tủy
4	Ngũ quan	Mắt	Lưỡi	Miệng	Mũi	Tai
5	Ngũ chí	Giận	Mừng	Lo	Buồn	Sợ
6	Ngũ chất	Gỗ	Lửa	Đất	Kim loại	Nước
7	Ngũ sắc	Xanh	Đỏ	Vàng	Trắng	Đen
8	NgũVị	Chua	Đắng	Ngọt	Cay	Mặn
9	Ngũ thời (mùa)	Xuân	Hạ	Cuối hạ	Thu	Đông
10	Ngũ Phương	Đông	Nam	Trung ương	Tây	Bắc

Trong điều kiện bình thường ( sinh lý):
Vật chất trong thiên nhiên và các loại hoạt động của cơ thể liên quan mật thiết với nhau, thúc đẩy nhau để vận động không ngừng bằng cách tương sinh (hành nọ sịnh hành kia, tạng nọ sinh tạng kia) hoặc chế ước lẫn nhau để giữ được thế quân bình bằng cách tương khắc (hành này hoặc tạng này chế ước hành hoặc tạng kia)

3. Các quy luật hoạt động của ngũ hành.

a. Quy luật tương sinh:

Ngũ hành tương sinh là chỉ mối quan hệ sinh ra nhau một cách thứ tự, thúc đẩy nhau phát triển của thủy, hỏa, mộc, kim, thổ. Thứ tự tương sinh là: mộc sinh hỏa, hỏa sinh thổ, thổ sinh kim, kim sinh thủy, thủy sinh mộc. Sự tương sinh này cư lặp lại không ngừng. nếu đứng từ một hành mà nói thì sinh ra nó được gọi là “mẹ”, do nó sinh ra được gọi là “con”.
Trong cơ thể con người: can mộc sinh tâm hỏa, tâm hỏa sinh tỳ thổ, tỳ thổ sinh phế kim, phế kim sinh thận thủy, thận thủy sinh can mộc.

b. Quy luật tương khắc:

Ngũ hành tương khắc là chỉ mối quan hệ lần lượt ức chế lẫn nhau của thủy, hỏa, mộc, kim, thổ. Thứ tự của tương khắc là: mộc khắc thổ, thổ khắc thủy, thủy khắc hỏa, hỏa khắc kim, kim khắc mộc. Quá trình tương khắc này cũng tuần hoàn không ngừng.
Trong cơ thể con người: can mộc khăc tỳ thổ; tỳ thổ khắc thận thủy; thận thủy khắc tâm hỏa; tâm hỏa khắc phế kim; phế kim khắc can mộc

Trong điều kiện bất thường hay bệnh lý: 
Có hiện tượng hành nọ hay tạng nọ khắc hành kia tạng kia quá mạnh mà sinh ra bệnh gọi là tương thừa; hoặc hành nọ tạng nọ không khắc được hành kia tạng kia gọi là tương vũ

-VD về tương thừa: bình thường can mộc khắc tỳ thổ, nếu can khắc tỳ quá mạnh gây các hiện tượng như đau vùng thượng vị (dạ dầy), đi ngoài nhiều lần (ỉa chảy do TK), khi chữa phải chữa bình can (hạ hưng phấn của can) và kiện tỳ (tăng chức năng kiện vận của tỳ).

– VD về tương vũ: bình thường tỳ thổ khắc thận thủy, nếu tỳ hư không khăc được thận thủy sẽ gây: ứ nước (bệnh ỉa chảy kéo dài) gây phù dinh dưỡng, khi chữa phải kiện tỳ và lợi niệu (để làm mất phù thũng).
Quy luật tương sinh tương khắc được biểu diễn bằng sơ đồ sau.

III. Ứng dụng trong y học

1. Trong quan hệ sinh lý:
 

STT	Hiện tượng		Ngũ tạng
			Can	Tâm	Tỳ	Phế	Thận
1	Ngũ hành		Mộc	Hỏa	Thổ	Kim	Thủy
2		Phủ	Đởm	Tiểu trường	Vị	Đại trường	Bàng quang
3	Ngũ thể		Cân	Mạch	Thịt (nhục)	Da lông	Xương tủy
4	Ngũ quan		Mắt	Lưỡi	Miệng	Mũi	Tai
5	Tình chí		Giận	Mừng	Lo	Buồn	Sợ

 
2. Trong quan hệ bệnh lý:
 

STT	Nguyên nhân bệnh	VD: chứng mất ngủ bênh tại tâm có các nguyên nhân như
		Can	Tâm	Tỳ	Phế	Thận
		Mộc	Hỏa	Thổ	Kim	Thủy
1	Chính tà ( bệnh nguyên phát)		*
2	Hư tà (từ mẹ truyền cho con)	*
3	Thực tà ( từ con truyền cho mẹ)			*
4	Vị tà (nó bị khắc quá mạnh)					*
5	Tặc tà ( nó không khắc được)				*

 
3. Chẩn đoán học: 

Căn cứ vào các triệu chứng dấu hiệu của ngũ sắc, ngũ thể, ngũ vị, ngũ quan, ngũ chí để tìm bệnh thuộc tạng phủ có liên quan.
 

STT	Hiện tượng		Bệnh thuộc tạng
			Can	Tâm	Tỳ	Phế	Thận
1	Ngũ sắc		Xanh	Đỏ	Vàng	Trắng	Đen
2		Ngũ chí	Giận	Mừng	Lo	Buồn	Sợ
3	Ngũ thể		Cân	Mạch	Thịt (nhục)	Da lông	Xương tủy
4	Ngũ quan		Mắt	Lưỡi	Miệng	Mũi	Tai

 
a. Đề ra nguyên tắc chữa bệnh: 

Hư thì bổ mẹ, thực thì tả con
Vd: Trong bệnh phế khí hư, phế lao… trong điều trị phải kiện tỳ, vì tỳ thổ sinh phế kim đây chính là con hư bổ mẹ
Trong bệnh cao huyết áp, nguyên nhân do can dương thịnh, phải chữa vào tâm (an thần), vì can mộc sinh tâm hoả đây chính là mẹ thực tả con.

b. Về châm cứu: 

Trong châm cứu người ta tìm ra các loại ngũ du huyệt ngũ du:
Tuỳ vào kinh âm kinh dương mỗi loại huyệt tương ứng với một hành; trong một đường kinh quan hệ giữa các huyệt là quan hệ tương sinh, giữa hai đường kinh âm và dương quan hệ giữa các huyệt là quan hệ tương khắc
Tên các huyệt ngũ du được đặt theo ý nghĩa của kinh khi đi trong đường kinh như dòng nước chảy:
 

Tên huyệt ngũ du	Ý nghĩa của nó
Huyệt hợp	Nơi kinh khí đi vào
Huyệt kinh	Nơi kinh khí đi qua
Huyệt du	Nơi kinh khí dồn lại
Huyệt huỳnh	Nơi kinh khí chảy xiết
Huyệt tỉnh	Nơi kinh khí đi ra

Dưới đây là sơ đồ sắp xếp các huyệt ngũ du lien quan đến tương sinh và tương khắc của ngũ hành:
 

Kinh	Loại huyệt ngũ du
	Tỉnh	Huỳnh	Du	Kinh	Hợp
Dương   Âm	Kim   Mộc	Thuỷ   Hoả	Mộc   Thổ	Hoả   Kim	Thổ   Thuỷ

 
Khi sử dụng huyệt ngũ du để điều trị bệnh, người ta cũng thực hiện theo nguyên tắc hư bổ mẹ và thực tả con ( giảng kỹ tại phần châm cứu).

4. Về sử dụng dược:

a. Người ta xét tác dụng của vị thuốc đối với bệnh tật tại các tạng phủ trên cơ sở liên quan giữa vị thuốc, màu sắc thuốc với tạng phủ
 

Vị thuốc	Màu thuốc	Tác dụng vào tạng/ phủ
vị chua	Màu xanh	tạng can – đởm
vị đắng	Màu đỏ	tạng tâm / tiểu trường
vị ngọt	Màu vàng	tạng tỳ / vị
vị cay	Màu trắng	tạng phế/ đại trường
vị mặn	Màu đen	Tạng thận / bàng quang

b. Người ta còn dung ngũ vị này để bào chế làm thay đổi tính dược của các vị thuốc, đưa thuốc vào các tạng theo yêu cầu điều trị:
 

Thuốc sao với	Tác dụng vào tạng:
Sao với dấm	Thuốc đi vào tạng can
Sao với muối	Thuốc đi vào thận
Sao với đường	Thuốc đi vào tỳ
Sao với gừng	Thuốc đi vào phế