Liên quan giữa hút thuốc lá và nhiễm trùng hô hấp cấp do Coronavirus (SARS-CoV-2)
PGS.TS Đinh Ngọc Sỹ, Phó chủ tịch Tổng hội Y học Việt Nam
Tóm tắt:
Gần đây, có một số nghiên cứu cho thấy có mối tương quan nghịch giữa tình trạng hút thuốc lá và nhiễm SARS-CoV-2, khiến truyền thông thổi phồng quá mức, làm băn khoăn không ít các nhà nghiên cứu cũng như cộng đồng y học. Kết quả của các nghiên cứu này mâu thuẫn với các nghiên cứu trước đây đã cho rằng những người hút thuốc dễ mắc các bệnh nhiễm trùng, đặc biệt là nhiễm trung hô hấp. Khói thuốc lá được biết sẽ làm tăng nguy cơ nhiễm trùng phổi với cả vi khuẩn và vi rút. Vậy SARS-CoV-2 có phải là một ngoại lệ?
Dẫn bài: Cho đến hiện nay (20/9/2021) đại dịch do SARS-CoV-2 gây ra đã làm nhiễm cho 229,291,098 người và cướp đi 4,705,472 sinh mạng trên toàn thế giới. Tại Việt nam, theo thống kê tới nay đã có 682,617 người nhiễm và con số tử vong đã lên tới 17,090 người.(1) Đại dịch này đã làm thay đổi sâu sắc và toàn diện nền kinh tế xã hội của nhiều quốc gia trên thế giới. Tổn thương ban đầu do vi rut này gây ra chủ yếu trên cơ quan hô hấp. Khi dịch mới xảy ra, khá nhiều nghiên cứu ban đầu đã đưa ra những nhận định mà đến giờ vẫn gây tranh cãi. Một trong những điều đó là cho rằng những người hút thuốc lá ít bị nhiễm, mắc nặng do SARS-CoV-2 hơn những người không hút thuốc!(2) Tại sao vậy? Chúng ta thử tìm hiểu và lí giải điều này.
1.Vi rút SARS-CoV-2 gây tổn thương phổi như thế nào?
Tồn tại trong các giọt aerosol từ người mang mầm bệnh phát tán ra, vi rút xâm nhập vào cơ thể người khỏe mạnh qua đường hô hấp. Tồn tại trên niêm mạc đường hô hấp trên và nhân lên bằng cách gắn protein S của mình với thụ thể đặc hiệu trên bề mặt tế bào-thụ thể enzyme chuyển angiotensin II (ACE2- angiotensin converting enzyme 2), có nhiều trên bề mặt niêm mạc đường hô hấp trên (Hình 1). Từ đây vi rút nhân lên trong tế bào niêm mạc đường thở và phát triển xuống đường hô hấp dưới. Tại các phế nang, cũng bằng cách xâm nhập qua ACE-2 vào các tế bào biểu mô phế nang typ 2 và tiếp tục nhân lên. Phức hợp “virut-tế bào phế nang” sẽ giải phóng ra rất nhiều cytokines và các chất tiền viêm như IL-1, IL-6, IL-8, IL-12, chất hoại tử khối u (TNF-α), IFN-λ và IFN-β, CXCL-10, hóa ứng động bạch cầu mono protein-1 (MCP-1), macrophage inflammatory protein-1α (MIP-1α)… một cách ồ ạt, tạo thành “bão cytokine” (cytokine storm). Các cytokines này hoạt hóa bạch cầu đa nhân, CD4 helper,T cells và CD8 cytotoxic T cells, nhằm diệt virut. Quá trình nhân lên của viut trong tế bào sẽ phá hủy tế bào và tiếp tục giải phóng nhiều virut mới và các cytokies. Mặc dù quá trình viêm có tác dụng chống lại virut song cũng phá hủy cả 2 loại tế bào phê nang typ 1 và 2, dẫn đến quá trình viêm phế nang lan tỏa, là tiền đề của hội chứng trụy hô hấp cấp tính (ARDS-acute respiratory distress syndrome).(3) Như vậy hệ thống niêm mạc đường hô hấp từ hầu họng đến tận phế nang là đích tấn công của virut đã bị virut xâm nhập và phá hủy. Biểu hiện lâm sàng sẽ theo từng giai đoạn tấn công của virut cũng như đáp ứng của cơ thể, diễn ra từ tuần đầu tiên cho tới tuần 2-3 của quá trình bệnh lí.
Hình 1. SARS-CoV-2 Hình 2. Sơ đồ cấu trúc phế nang (4)
2. Cấu trúc phế nang và ảnh hưởng của khói thuốc lá:
Phế nang bao gồm 1 lớp biểu mô và tổ chức liên kết ngoại bào (extracellular matrix) được bao quanh bới các mao mạch. Các tế bào chủ yếu là tế bào phế nang (pneumocyte) typ 1, typ 2 và đại thực bào phế nang (aveolair marcrophage). Vùng trao đổi khí (hàng rào phế nang-mao mạch) bao gồm tế bào phế nang typ 1 và tế bào nội mạc, màng cơ bản giữa các tế bào này. Tổ chức kẽ giữa các phế nang bao gồm các tế bào sợi và tổ chức ngoại bào (Hình 2).
Khói thuốc lá, ngoài việc phá hủy biểu mô rung mao của niêm mạc đường thở, làm giảm chức của thảm nhầy rung mao nên làm yếu đi cơ chế tự bảo vệ của phổi với các tác nhân gây bệnh, thì còn làm tổn hại nặng nề đến chức năng của các thành phần tế bào của phế nang. Đại thực bào phế nang, chiếm tới 90% các loại tế bào và là “đội quân chủ lực” chống lại sự sự xâm nhập của vi rút, vi khuẩn và các tác nhân gây bệnh khác bị vi rút tấn công đầu tiên. Khói thuốc lá làm gia tăng biểu lộ của ACE-2 trong các tế bào phế nang typ 2 khiến vi rút dễ xâm nhập và làm rối loạn chức năng thực bào của đại thực bào phế nang, làm mất khả năng chống trả lại các tác nhân gây bệnh của phổi.(4) (5) Hậu quả là tổn thương viêm phế nang, phá hủy cấu trúc phế nang lan tỏa, tạo màng trong (hyaline), lòng phế nang bị lấp đầy dịch rỉ viêm giàu fibrin, mất cấu trúc liên kết quanh phế nang và xuất hiện các cục máu đông trong lòng mạch(6) (Hình 3,4)… dẫn đến tình trạng “block phế nang-mao mạch”, mất khả năng trao đổi khí, giảm oxi máu trầm trọng, dẫn tới ARDS, khiến bệnh nhân rất dễ tử vong.
Hình 3. Màng HyalineHình 4.Phá hủy cấu trúc phế nang lan tỏa
3.Có thực sự là những người hút thuốc lá ít bị nhiễm SARS-CoV-2 hay không?
Nicotin là một cholinergic agonist và là chất ức chế cytokine tiền viêm có trong thuốc lá. Đa số tác giả cho rằng nicotin và khói thuốc làm tăng biểu lộ ACE-2 những một số người khác lại có quan điểm ngược lại, dẫn đến có những ý kiến cho rằng những người hút thuốc ít bị nhiễm SARS-CoV-2 hơn, ít phải nhập viện và tỷ lệ tử vong thấp hơn. Một phân tích thu nhận 1038 công trình nghiên cứu được đăng tải có liên quan đến vấn đề này; sau khi loại bỏ những bài báo không đạt chuẩn, chỉ còn 47 bài được đánh giá (gần 80% số bài của các tác giả Trung quốc) thì nhận thấy chất lượng các nghiên cứu này khá tồi tệ. Chỉ có 19/47 bài (40,4%) được đánh giá là tốt (good), 6/47 bài (12,7%) là đạt (fair) còn lại 22/47 bài (46,9%) là kém chất lượng (poor). Phân tích nguyên nhân, các tác gỉa thấy hầu hết các công trình nghiên cứu được tiến hành sớm ngay sau dịch SARS-CoV-2 khởi phát tại Vũ Hán-Trung quốc (12-2019), số lượng bệnh nhân nghiên cứu ít, áp lực đăng tải lớn cho nên quí 1/2020 hầu hết đã được công bố. Vì vậy các dữ liệu chưa được kiểm chứng và không đủ cỡ mẫu nghiên cứu có ý nghĩa, cho nên những kết luận là những người hút thuốc ít bị ảnh hưởng bởi SARS-CoV-2 của các công trình này là không đáng tin cậy. Tuy nhiên các thông tin này đã được đăng tải trước đó, được truyền thông thổi phồng quá mức, hệ lụy đã dẫn đến tình trạng tăng bất thường số người hút thuốc lá thời gian sau đó, nhất là ở Trung quốc.(2)
Cho đến nay, Tổ chức Y tế Thế giới và nhiều nghiên cứu khẳng định khói thuốc lá là yếu tố làm tăng nguy cơ nhiễm SARS-CoV-2 và khiến bệnh cảnh lâm sàng nặng nề hơn(7). Katherine E. Lowe cùng các cộng sự, đã tiến hành nghiên cứu so sánh mức độ nặng của nhiễm SARS-CoV-2 trên các nhóm bệnh nhân chưa bao giờ hút thuốc lá và nhóm hút thuốc lá ở các mức độ khác nhau. Kết quả cho thấy ở nhóm bệnh nhân hút thuốc lá trên 30 bao/năm tỉ lệ nhập viện cao hơn 2,25 lần so với nhóm không hút thuốc lá. Những người nghiện thuốc lá nặng có nguy cơ tử vong cao hơn 1,89 lần sau khi nhiễm SARS-CoV-2 so với những người không bao giờ hút thuốc.(8)
3. Kết luận.
Khói thuốc lá cùng các chất độc hại có trong nó đã làm tổn hại nghiêm trọng tới chức năng bảo vệ của niêm mạc đường thở, dẫn tới con người dễ nhiễm và mắc các bệnh đường hô hấp gây ra do vi rút. Tổn thương đường hô hấp do các loại vi rút sẽ mở đường cho nhiễm các loại vi khuẩn tiếp theo, gây bệnh cảnh viêm phổi càng nặng nề hơn, và SARS-CoV-2 không là một ngoại lệ. Tuy nhiên, trước những tác nhân gây bệnh truyền nhiễm mới nổi, những nghiên cứu chuyên sâu, với cỡ mẫu lớn là hết sức cần thiết để có những kết luận chính xác hơn.